Δερματοφυτία του τριχωτού της κεφαλής (tinea capitis)

Η δερματοφυτία του τριχωτού της κεφαλής  (tinea capitis) είναι μία επιφανειακή (επιπολής) μυκητίαση, η οποία οφείλεται σε μύκητες που ονομάζονται δερματόφυτα. Τα δερματόφυτα είναι παθογόνοι μύκητες που συναντώνται στου ανθρώπους, στα ζώα και στο περιβάλλον και προσβάλλουν, όπως δείχνει και το όνομά τους, τις εξωτερικές στιβάδες του δέρματος ή άλλους κερατινοποιημένους ιστούς, όπως τα νύχια και τις τρίχες.

Τα κύρια δερματόφυτα που προκαλούν τη νόσο ανήκουν στο γένος Microsporum και Trichophyton. Η νόσος είναι κοσμοπολίτικη με παγκόσμια κατανομή. Η εμφάνισή της στους ενήλικες είναι σπάνια και συνήθως αφορά σε ηλικιωμένα και ανοσοκατασταλμένα άτομα, όπου η κλινική εικόνα μπορεί να μην είναι τυπική. Αντίθετα, πολύ συχνά πλήττονται τα παιδιά της προεφηβικής ηλικίας. Σχεδόν το 92% των δερματομυκητιάσεων σε παιδιά κάτω των 10 ετών, ιδίως μεταξύ 3 έως 7 ετών, αποδίδονται σε tinea capitis, ενώ φαίνεται ότι ελαφρώς υπερτερούν τα αγόρια έναντι των κοριτσιών. Μία πιθανή αιτία της ηλικιακής «προτίμησης» είναι η ανασταλτική (μυκοστατική) ιδιότητα των λιπαρών οξέων των σμηγματογόνων αδένων και η ανταγωνιστική συνύπαρξη του μύκητα Malassezia, ως φυσιολογικής χλωρίδας της επιδερμίδας, στη μετεφηβική ηλικία των νεαρών ατόμων.

Τρόπος δράσης

Στο σημείο του ενοφθαλμισμού ο μύκητας διεισδύει στην κερατίνη στιβάδα του δέρματος και προσβάλλει το θύλακα της αναπτυσσόμενης τρίχας, έως το τελικό του άκρο. Στη συνέχεια, σχηματίζοντας μία μάζα από πλευρικές υφές με διακλαδώσεις, επεκτείνεται προς τα επάνω με τη φορά που μεγαλώνει η τρίχα και τελικώς η βλάβη στην επιφάνεια της επιδερμίδας είναι ορατή μέσα στις επόμενες 2 εβδομάδες. Οι προσβεβλημένες τρίχες είναι λεπτές, εύθρυπτες, ενώ μέσα στις επόμενες εβδομάδες μπορεί να εμφανιστεί αλωπεκία στο σημείο της προσβολής.

Κλινική εικόνα

Γενικά, η κλινική εικόνα ποικίλει ανάλογα τον τύπο του δερματόφυτου και το είδος του παρασιτισμού που εκδηλώνει. Έτσι διακρίνουμε:

1. τον εξωτριχικό παρασιτισμό. Σε αυτόν, οι υφές του μύκητα περιελίσσονται ελικοειδώς στο εξωτερικό του στελέχους της τρίχας και κατακερματίζονται σε πολυάριθμα αρθροκονίδια που τελικά την περιβάλλουν σαν θήκη, με αποτέλεσμα αυτή να καταστρέφεται. Το χαρακτηριστικό στην περίπτωση αυτή είναι ότι κατά την κλινική εξέταση με φθορισμό (με λυχνία Wood) το σημείο της βλάβης φθορίζει. Δερματόφυτα υπεύθυνα για τέτοιου είδους προσβολή είναι το Microsporum canis, το Microsporum gypseum, το Trichophyton verrucosum και Trichophyton equinum
2. τον ενδοτριχικό παρασιτισμό. Χαρακτηρίζεται από υφές και αρθροκονίδια στο εσωτερικό της τρίχας, η οποία παραμένει ανέπαφη και δε φθορίζει κατά την εξέταση, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Ο τύπος αυτός της προσβολής οφείλεται σε ανθρωπόφιλα δερματόφυτα, δηλαδή σε αυτά που μεταδίδονται μόνο από άνθρωπο σε άνθρωπο, όπως το Trichophyton tonsurans και το Trichophyton violaceum.
3. τον άχωρα. Πρόκειται για μία χρόνια και φλεγμονώδη μορφή της tinea capitis που προκαλείται κυρίως από το Trichophyton schoenleinii και χαρακτηρίζεται από κιτρινόφαιης χροιάς βλάβες που περιέχουν κύτταρα της επιδερμίδας, ουδετερόφιλα κύτταρα και υφές του μύκητα. Οι τρίχες δεν αποσπώνται εύκολα, ενώ λόγω της χρονιότητας της φλεγμονής πολλές φορές μπορεί να συνυπάρχει και βακτηριακή λοίμωξη. Η συγκεκριμένη κλινική εκδήλωση εμφανίζεται πλέον σπάνια λόγω της βελτίωσης των συνθηκών υγιεινής και θρέψης.
4. το «κηρίο». Πρόκειται για φλεγμονή που χαρακτηρίζεται από επώδυνες, πυώδεις, βλατιδώδεις πλάκες με απόπτωση των τριχών και αλωπεκία. Οι πλάκες μπορεί να είναι μεμονωμένες ή πολλαπλές και συχνά χαρακτηρίζονται από συνοδό λεμφαδενοπάθεια, εξαιτίας της επιβραδυνόμενης ανοσιακής απάντησης στο δερματόφυτο. Λόγω της φλεγμονής, συχνά και σε αυτή την περίπτωση μπορεί να συνυπάρξει λοίμωξη από κάποιο μικρόβιο. Το είδος αυτό της βλάβης οφείλεται σε ζωόφιλα δερματόφυτα που μεταδίδονται στον άνθρωπο από τα ζώα, όπως το Trichophyton metagrophytes, το Microsporum namun και το Microsporum canis, και σε γεώφιλα, για τα οποία πηγή μόλυνσης αποτελεί το έδαφος (Microsporum gypseum).

Το χαρακτηριστικό τόσο των ζωόφιλων, όσο και των γεώφιλων δερματοφύτων είναι ότι η λοίμωξη που προκαλούν είναι οξύτερη και συνήθως φλεγμονώδης, σε αντίθεση με την προσβολή από ανθρωπόφιλα είδη, όπου είναι ηπιότερη και χρονίζουσα.

Διαφορική διάγνωση

Η διαφορική διάγνωση της νόσου θα γίνει από καταστάσεις με παρόμοια κλινική εικόνα.

• Η σμηγματορροϊκή δερματίτιδα εμφανίζεται σε μεγαλύτερα παιδιά ενώ δεν παρατηρείται ευθρυπτότητα και απόπτωση των τριχών.
• Η ψωρίαση είναι μία αυτοάνοση πάθηση που μπορεί να εκδηλώνεται με αποφολιδωτικές πλάκες στην περιοχή του τριχωτού της κεφαλής που όμως δεν αποτελούν την προεξάρχουσα κλινική εκδήλωση και οι τρίχες δεν σπάζουν.
• Ομοίως, άλλες αυτοάνοσες παθήσεις μπορεί να μοιάζουν με tinea capitis, όπως ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος (ΣΕΛ) και η γυροειδής αλωπεκία, μία αυτοάνοση πάθηση κατά την οποία ο θύλακας των τριχών διηθείται από Τ-λεμφοκύτταρα, με αποτέλεσμα την απόπτωσή τους. Η κωνοειδής (τριγωνική) μορφή τους, όμως, από το σπασμένο άκρο προς την επιφάνεια του δέρματος είναι σε αυτή την περίπτωση παθογνωμονική.
• Επίσης, για τη διαφορική διάγνωση, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η πιθανότητα της λεγόμενης τριχοτιλλομανίας, ιδιαιτέρως αν πρόκειται για παιδιά προεφηβικής και νεαρής εφηβικής  ηλικίας όπου εμφανίζεται συχνότερα. Είναι μία διαταραχή της συμπεριφοράς, κατά την οποία το άτομο έχει την τάση επαναλαμβανόμενα να τραβάει τις τρίχες στην περιοχή του τριχωτού της κεφαλής ή σε άλλα σημεία του σώματος, προκαλώντας τελικά αλωπεκία.

Το μολυσματικό κηρίο, επίσης, μία μικροβιακή λοίμωξη που οφείλεται κυρίως σε Staphylococcus aureus μπορεί να συγχέεται με tinea capitis, ιδιαίτερα με τη φλεγμονώδη μορφή Ø  της, εντούτοις ο πόνος είναι  πολύ πιο έντονος στην πρώτη περίπτωση, ενώ δε συνυπάρχει αλωπεκία.

Κλινική εξέταση

Εκτός από την κλινική εικόνα, η λήψη ενός λεπτομερούς ιστορικού βοηθά σημαντικά στη διάγνωση της νόσου. Επιπλέον, η χρήση της λυχνίας Wood στο δερματολογικό ιατρείο μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να είναι βοηθητική, δεδομένου ότι η  εξωτριχική προσβολή από είδη του γένους Microsporum (π.χ το συχνότατο Μ.canis) εκπέμπει έναν χαρακτηριστικό φωτεινό πράσινο φθορισμό, ενώ η ενδοτριχική προσβολή από τα είδη Trichophyton, συνήθως είναι αρνητική στο φθορισμό.

Θεραπεία

Η θεραπεία μπορεί να είναι τοπική ή και συστηματική, δηλαδή από το στόμα. Η τοπική θεραπεία με ειδικά φαρμακευτικά σαμπουάν έχει ως στόχο τον περιορισμό της διασποράς των σπορίων του μύκητα, αλλά η μεμονωμένη χορήγησή της δεν έχει αποδειχθεί αποτελεσματική^. ως εκ τούτου, χρησιμοποιείται συμπληρωματικά με τη συστηματική αγωγή. Η τελευταία συνίσταται στη χορήγηση φαρμάκων με μυκοστατική δράση, που σταματούν δηλαδή την ανάπτυξη του μύκητα ή με μυκητοκτόνο δράση, η οποία προκαλεί θάνατο του μύκητα. Έτσι, τα πιο συχνά χρησιμοποιούμενα σκευάσματα είναι η γκριζεοφουλβίνη, η τερμπιναφίνη, η ιτρακοναζόλη και φλουκοναζόλη.

Θα πρέπει όμως να θυμόμαστε πάντα ότι οι ενδείξεις χορήγησής τους και ο ακριβής προσδιορισμός του θεραπευτικού σχήματος, αναλόγως της ηλικίας και της κλινικής εικόνας γίνεται αποκλειστικά από τον θεράποντα ιατρό.

Γενικότερα μέτρα προφύλαξης του πληθυσμού από την tinea capitis

Τα μέτρα υγιεινής που αναφέρονται παρακάτω είναι γενικότερα μέτρα προστασίας έναντι των μυκητιασικών λοιμώξεων. Η τήρησή τους είναι πολύ σημαντική, προκειμένου να προφυλάσσεται όχι μόνο ο γενικός πληθυσμός αλλά και οι ανοσοκατασταλμένοι ασθενείς, των οποίων ο αριθμός έχει ιδιαιτέρως αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες. Πιο συγκεκριμένα,  θα πρέπει να αποφεύγεται η κοινή χρήση με το πάσχον άτομο αντικειμένων καθημερινής φροντίδας, όπως πετσέτες, χτένες, βούρτσες. Επίσης, καλό θα ήταν τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνται από τα πάσχοντα άτομα να απολυμαίνονται με  αντισηπτικά διαλύματα, προκειμένου να αποφεύγεται όσο είναι δυνατόν η διασπορά των κονιδίων του μύκητα. Σε περίπτωση κρούσματος tinea capitis στην οικογένεια σκόπιμο θα ήταν να υπάρξει προληπτικός έλεγχος και των φαινομενικά υγιών ατόμων και λήψη κατάλληλης αγωγής σε περίπτωση θετικού αποτελέσματος. Τέλος, πολύ σημαντική είναι η σχολαστική καθαριότητα των κατοικιδίων μας, δεδομένου ότι είναι δυνατόν ανά πάσα στιγμή να αποτελέσουν δεξαμενή φορείας του μύκητα και μετάδοσης της νόσου.

 

Παναγιώτα Χατζηβασιλείου

Ιατρός Βιοπαθολόγος

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1)      http://emedicine.medscape.com/article/1091351-overview (Tinea Capitis-Medscape Reference by Grace F Kao MD)

2)      Fuller LC, Barton RC, Mohd Mustapa MF, Proudfoot LE, Punjabi SP, Higgins EM.

British Association of Dermatologists' guidelines for the management of tinea capitis 2014. Br J Dermatol. 2014 Sep;171(3):454-63

3)      Έφη Μιχαήλογλου-Φραγκούλη: Δερματοφυτία τριχωτού κεφαλής (Tinea Capitis). Επιπολής μυκητιάσεις Εργαστηριακή διάγνωση Αθήνα 2009, σελ.43-48.